هنر خاتم کاری چیست؟

هنر خاتم کاری نوعی هنری است که در آن از چند ضلعی های منظم در رنگ های مختلف استفاده می شود. این چند ضلعی ها به صورت موزاییکی بر اساس طرح های هندسی (معمولاً مثلثی) در کنار یکدیگر قرار می گیرند. در نهایت یک طرح منظم زیبا و چشم نواز ایجاد می شود. مثلث های مورد استفاده در خاتم معمولاً از چوب، فلز یا استخوان حیوان ساخته می شود. در برخی از منبت ها از قطعات طلا و نقره و عاج نیز استفاده می شود. از آنجایی که هرچه مثلث ها کوچکتر باشند، کار به دقت و زمان بیشتری نیاز دارد، طراحی منبت کاری بهتر است.

صنایع دستی ایران را می توان به منظومه ای زیبا و رنگارنگ تشبیه کرد که یکی از ستاره های درخشان این کهکشان است. شیراز زادگاه است و اصفهان را اکنون می توان پایگاه این هنر اصیل و برجسته از مجموعه صنایع دستی ایران نامید. خاتم کاری، .میناکاری، فیروزه کاری و… صنایع دستی ایران را به رنگین کمانی از رنگ ها، طرح ها و نقش ها تبدیل کرده است

در ساخت طرح خاتم، برای ایجاد کوچکترین طرح هندسی، به سه مثلث و برای بزرگ‌ترین طرح هندسی، به حدود چهارصد مثلث نیاز است.

اکثر صاحب نظران در این زمینه شهر شیراز را محل تولد و ازدواج این هنر می دانند. اما به دلیل علاقه و احترامی که پادشاهان صفوی به هنر قائل بودند، هنر منبت کاری نیز مانند بسیاری از هنرهای دیگر در شهر اصفهان رواج یافته و مورد استقبال بسیار قرار گرفته است

مراحل و مواد برای ساخت مهر نفیس

در یک تعریف کلی، خاتمکاری چند ضلعی های منظم و رنگارنگ روی سطح کار بر اساس ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک مانند .یا مثلثی است که در مجموع یا ایجاد طرحی منظم، کاری شیک، زیبا و چشم نواز ایجاد می کند

هنر خاتم کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه های صنایع دستی ایران است که تولید آن علاوه بر ذوق و بینش هنری هنرمند نیازمند زمان، دقت و حوصله است. بر اساس نظر اکثر کارشناسان آثار باستانی، میراث فرهنگی و صنایع دستی، شیراز به عنوان مهد این هنر معرفی می شود، اما به دلیل علاقه و توجه پادشاهان سلسله صفویه به این هنر، اصفهان به قطب اصلی این هنر تبدیل شد. تولید و ترویج خاتم کاری و تبدیل به مهد صنایع دستی شد. اما هنوز هم عده ای معتقدند خاتم شیراز از ظرافت و جذابیت بیشتری نسبت به سایر مناطق تولید این آثار برخوردار است.

هنر منبت کاری در ایران و جهان

امروزه ایران مهمترین مرکز تولید و پخش آثار خاتم کاری است. اگرچه این هنر و صنعت در کشورهای دیگر مانند هند، عراق، سوریه و فلسطین رواج یافته است. اما هنر زنان در کشورهای مذکور مانند ایران سابقه طولانی و ظرافت بالایی ندارد. به همین دلیل است که مردم دنیا خاتم کاری را به ایران نسبت می دهند و علاقه مند به خرید آن از ایران هستند. منبت های ایرانی همواره در جایگاه اول نمایشگاه های بین المللی بوده و جزو بهترین صنایع دستی ایران به شمار می روند.

بهترین کار منبت کاری معاصر کشور میز منبت است که در سال 1958 برنده مدال طلای نمایشگاه بروکسل شد.

منبت شیراز

بر اساس روایات موجود، خاستگاه خاتمکاری شهر شیراز است، زیرا قدیمی ترین آثار خاتمکاری در این شهر یافت می شود و قدیمی ترین استفاده از هنر خاتمکاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز است که بیش از 1000 سال قدمت دارد. شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد شهر شیراز را باید خاستگاه و پایتخت خاتم کاری در ایران دانست، هرچند این هنر در دوره صفویه به اصفهان منتقل شد و به عنوان یک حرفه در این شهر به تولید انبوه رسید.

خاتم شیراز یکی از هنرهای خاص این شهر است و به دلیل سبک خاصی که در تولید آن به کار رفته است، این منبت از منبت های شهرهای دیگر متمایز شده است. در واقع هنرمند خاتم چند هنر را در کنار هم دارد. هنرهایی مانند نجاری، منبت، منبت، مینیاتور و… و همین امر خاتم شیراز را از سایر شهرها متمایز می کند.

خاتم کاری اصفهان

یکی از مهم ترین و برجسته ترین هنرهای صنایع دستی خاتم کاری اصفهان است. هنرمندان و استادان این رشته با دقت و ظرافت قطعات متساوی الاضلاع را با استفاده از مواد اولیه چوب، استخوان و فلز چیده و کنار هم می چینند و آثاری ماندگار و چشم نواز خلق می کنند. به جرات می توان اذعان داشت که یکی از هنرهای اصیل و ارزشمند اصفهان خاتم کاری این شهر است. این سازه های نفیس ظاهر زیبایی دارند و هم به عنوان وسایل تزئینی و هم به عنوان وسایل کاربردی قابل استفاده هستند.

تاریخچه هنر خاتم کاری

برخی از کارشناسان معتقدند که کار خاتم کاری در ایران از زمان حکومت ایلخانان مغول آغاز شده است. در آن دوره رابطه مستقیمی بین ایران و چین شکل گرفت که یکی از نتایج این رابطه رواج هنر خاتم کاری در ایران است. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند خاتم کاری یک هنر اصیل ایرانی است که در دوره دلمان در شیراز ایجاد شد و در دوره صفویه در اصفهان رواج یافت.

همانطور که می دانید دوران صفویه یکی از دوران طلایی هنر ایران بود. از آنجایی که شاهان در این دوره از هنرمندان حمایت می کردند و از سوی دیگر روابط تجاری ایران با کشورهای دور و نزدیک بسیار گسترده بود، هنر منبت کاری به اقصی نقاط جهان معرفی شد و رشد زیادی پیدا کرد.

جالب است بدانید قبل از ورود اسلام به ایران در واقع نمونه ای از خاتم کاری در ایران باستان وجود داشته است. در این خاتم چوب تک رنگ به شکل مستطیل با اضلاع چهار میلی متری برش داده شده و بر روی صفحه ای با طرح های متنوع نصب می شود. در مرحله بعد چوب را با میخ زدن روی تخته ثابت کردند. این روش از زمان خاتم کاری تا چندین قرن پس از تولد اسلام در کشور ما مرسوم بوده است.

برنامه های کاربردی منبت کاری

در گذشته، منبت اغلب در خانه اعیان دیده می شد که از عهده هزینه های این هنر بر می آمدند. مثلا برای تزئین قاب عکس، دیوار و پنجره. قدیمی ترین اثر باقی مانده از مهر مربوط به هزار سال پیش است که منبر مسجد عتیق شیراز است.

امروزه در برخی آثار خاص از منبت برای نشان دادن هر چه بیشتر استفاده می شود. با توجه به قیمت نسبتا مناسب خاتم، این هنر ایرانی را می توان در بسیاری از خانه های ایرانی یافت و البته جدای از کاربردهای فراوان در لوازم تزئینی و ضروری مانند: صفحه شطرنج، جعبه جواهرات، ظروف شکلات نیز کاربرد فراوانی دارد. در خارج از خانه ها مورد استقبال قرار گرفت. به عنوان مثال: به عنوان مجموعه مدیریتی برای منبت کاری و پوشه های اداری، قوطی قند، قاب، گلدان و…

یکی از کاربردهای اساسی ظروف خاتم کاری در هدایای تبلیغاتی است که توسط سازمان ها و شرکت ها به میهمانان داخلی و خارجی و یا حتی به کارکنان شرکت در مناسبت های مختلف تقدیم می شود. از جمله هدایای تبلیغاتی و سازمانی هنر خاتم کاری می توان به قاب خاتم کاری، ساعت خاتم، جا خودکار خاتم، شکلات خاتم، ابزار میز تحریر مانند جا دستمال کاغذی خاتم کاری و … اشاره کرد.